معرفی کتاب « میناگر عشق در شرح موضوعی مثنوی معنوی» اثر کریم زمانی
نخستین پرسشی که یک فرد در مواجهه با این منبع عظیم برای خود طرح می کند این است که مثنوی از نظر خود مولانا چگونه کتابی است؟ پاسخ این سوال در صفحات 849 تا 858 داده شده است.
اگر کسی بخواهد با شیوه تمثیل سازی و داستان سرایی مولانا در مثنوی آشنا شود باید به صفحه 859 تا 862مراجعه نماید.
پس از این باید به سراغ معارف توحیدی مثنوی رفت. از آن رو که اسلام بر توحید استوار است، ما نیز در مثنوی باید نخست ببینیم خداوند در کلام نورانی مولانا چگونه و به چه کیفیتی تجلی کرده است. بدین منظور می توان در ذیل این موضوعات کاوش کرد.
- خداشناسی (1- 18)
- تجلی حضرت حق ( 19-30)
- رحمت خداوند (47-52)
- وحدت وجود ظ0 63-66)
پس از این مطلب مهم ترین موضوع اساسی در مثنوی « نبوت و پیامبری و پیام انبیا » می باشد. برای پرده برداری از دیدگاه مولانا نسبت به زندگی و اندیشه و آرمان های انبیا با این مطالب روبرو می شویم:
- نبوت (88- 106)
- وحی ( 119- 123)
- معجزه و کرامت ( 127- 130)
- کفر و ایمان (610 – 619)
- معراج پیامبر (108-110)
چنانچه کسی بخواهد در بارۀ معاد که یکی از ارکان مسلمانی است، از دیدگاه مولانا آشنا شود با این مطالب برخورد می کند:
- مرگ (174-190)
- قیامت (136-143)
- بهشت و دوزخ ( 146- 152)
- شفاعت ( 171-174)
- تجسم اعمال (165-169)
اما در کنار این موضوعات « انسان شناسی » و جایگاه انسان در هستی، نمی تواند از نظر یک مرد تیزبین که تمام هستی را دیدبانی می کند دور بماند. بدین منظور به این مطالب مواجه می شویم:
- انسان شناسی (191-229)
- خود شناسی (231- 238)
- روح انسان ( 239-254)
- نکته های روان شناختی ( 294- 302)
یکی از مهم ترین بخش معارف دینی و حکمت الهی آن است که شخص مومن بتواند بر اساس شناخت دقیق هستی نسبت واقعی خود را با دنیا مشخص نماید و گرنه سرگردان و حیران خواهد شد. مولانا به ما کمک می کند تا به این سوال فربه پاسخ گوییم: این نکات در این باره در مثنوی به چشم می خورد:
- دنیا (792- 808)
- نفس اماره ( 502- 510)
- ابتلا و امتحان ( 518- 522)
- خیرات و شرور آفرینش (416-417)
بخش عظیمی از معارف انسانی و الهی باز می گردد به عقل و حکمت. در این باره مولانا در مثنوی بسیار داد سخن داده است. بدین مناسبت این مطالب در مثنوی معنوی وجود دارد:
- عقل (467- 474)
- استدلال و منطق و قیاس (485-486)
- موضوعات گوناگون کلامی و فلسفی ( 932- 949)
- اندیشه (478-484)
- حقیقت نوعیه (263)
- تناسخ (265)
- مسخ (271-273)
- زندگی و مرگ حقیقی (188-190)
- سحر و جادو (131-132)
- چشم زخم (134-135)
- راز هستی ( 54-61)
نگاه مولانا به وحی و قرآن نگاه ویژه ای است. او هرگز از کتاب خداوند چشم برنمی دارد و گویی سخنانش ترجمان کلمات خداوند است که بر پیامبر نازل گردیده است. برای آشنایی با مواضع مولانا نسبت به قرآن و وحی با این مطالب مواجه می شویم:
- قرآن کریم (951- 957)
- وحی ( 118- 123)
بخش عظیمی از معارف مولانا را در مثنوی معنوی، مسائل اخلاقی تشکیل می دهد. برای نمونه در کتاب میناگر عشق ما با این مطالب در این زمینه برخورد می کنیم:
- مباحث اخلاقی و اجتماعی ( 714-781)
- نکته های گوناگون اخلاقی ( 782- 791)
زمره ای از مباحث طرح شده در مثنوی معنوی، مباحث کلامی رایجی بوده است که در زمان مولانا میان دانشمندان و حکیمان و متکلمان دهان به دهان می چرخیده است و شگفت آنکه هنوز هم تنور این گونه مباحث همچنان داغ است، برخی از این موضوع ها عبارت است از:
- ایمان و کفر (610-619)
- جبر و اختیار (382- 395)
- قضا و قدر ( 375- 380)
- شیطان ( 402- 415)
- روح ( 239- 254)
- تناسخ (265)
- فرشته (124- 126)
- لطف و قهر حق (42-46)
- گناه (420-431)
- ابتلا و امتحان ( 518-522)
پاره ای ازمباحث مثنوی معنوی مربوط است به سیر و سلوک عرفانی که به برخی از موضوعات آن اشاره می کنیم:
حال و مقام (596- 597)
- سلوک و منازل آن ( 492- 500)
- ریاضت (511- 517)
- مقام رضا (545-546)
- جنون عارفانه (551- 554)
- قرب نوافل و قرب فرائض (577)
- فنا و بقا (587)
- خلوت نشینی و عزلت (639- 641)
- سیر و سلوک و استاد (662- 669)
- حجاب میان خالق و مخلوق ( 601- 608)
- خواطر نفسانی ( 598-600)
- طلب (528-531)
- توکل (532-535)
- تسلیم و شکر (537- 544)
- رضا ( 545-546)
- حیرت ( 548-550)
یکی دیگر از اساسی ترین مطالب مثنوی که نشانگر اوج معرفت مولانا به هندسۀ پیچیدۀ معرفتی و عملی پیامبر گرامی اسلام است، مسألۀ ولایت است. در این باره مولوی بسیار پیچیده عمل کرده است. او پس از پیامبر اکرم ( ص)، امام علی (ع) را افضل امت می داند. بنابر این هر گاه که به بهانه ای به نام مبارک علی (ع) می رسد، چنان خود را در برابر این نام بلند می بازد که گویی شکار آن روح پاک شده است. مولانا در نخستین گام های مثنوی از اخلاص و علم و حلم و تدبیر و شجاعت علی (ع) سخن به میان می آورد و آخرین اوراق مثنوی دفتر ششم را مزین می سازد به شرح این حدیث شریف که پیامبر در غدیر خم فرمود: من کنتُ مولای فهذا علی مولاه. و او چه تعابیر زیبای و حکیمانه ای را در برابر مولا می نهد. مولانا شیفته و شیدای امیر المومنین بوده است و مثنوی خود را پرتوی از عشق و معرفت نسبت به آن امام همام می داند.
از تو بر من تافت پنهان چون کنی بی زبان چون ماه پرتو می زنی
باز باش ای باب رحمت تا ابد بارگـاه مــا لـــه کفـــوا احـــد
(د1-ب3759)
در همین باب به برخی موضوع ها اشاره می کنیم:
- فضیلت های اخلاقی امام علی (ع) در مثنوی (990)
- حدیث غدیر (997)
- قطب (632- 634)
- بیعت ولویّه (635)
- اولیای مستور (630)
برخی موضوعات دیگر نیز در مثنوی وجود دارد که قابل ذکر است و نمی توان از آنها گذشت. از جملۀ آنهاست:
- عشق (432-465)
- خیال (307- 312)
- خواب و رؤیا (334-339)
- غم و شادی (313-318)
- گریه و خنده (319-322)
- حواس باطنی (342- 348)
- کودکی و جوانی و پیری (364-374)
- زیبایی شناسی ( 357-363)
- خاموشی (650_ 653)
- راز داری ( 654-658)
- زبان (839- 846)
- موسیقی و سماع ( 566-573)
بخشی از مباحث مولانا مربوط است به موضوعات معرفت شناسی مانند:
- علم و شناخت ( 274-291)
- حواس باطنی ( 342- 348)
مولانا در مثنوی معنوی به نیایش و ذکر خداوند بسیار اهمیت داده است. پاره ای از موضوعات در این باب عبارت است از:
- ذکر (685- 690)
- دعا و نیایش ( 691- 702)
او در مواردی به امور اجتماعی پرداخته است: مانند:
- سلطۀ نابخردان و انزوای خردمندان (812)
- تقلید کردن که بلای جان جامعه است (814- 823)
- مشورت در کارها (824- 826)
- مقام زن ( 875- 879)
علاوه بر آنچه ذکر شد مولانا به موضوعات فقهی(880-893)، موضوعات نجومی ( 894-906)، موضوعات طبی ( 907- 931)، پاره ای موضوعات زبانی و ادبی مانند: شعر (863- 869)، تمثیل سازی ( 859-862)،
1
