تجلی عرفان وتصوف در مخزن الاسرارنظامی(3)

حکیم نظامی گنجوی با خلق خمسه در موضوعات گوناگون ازجمله منظومه های «خسرو و شیرین »و «لیلی و مجنون »به عنوان شاهکار داستان های عاشقانه ادب فارسی و منظومه «اسکندرنامه »ازبهترین داستانهای حماسی و منظومه «هفت پیکر »بزرگترین داستان تاریخی ،توانایی و استعداد شاعری خود را در سرودن انواع موضوعات ادبی نشان داده است و در کنار اینها منظومه «مخزن الاسرار »که معرف جنبه عرفانی و اخلاقی و حالات روحانی و معنوی شاعراست و رگه هایی ازطریقت عارفانه یقین ،توجه به دل و خلوت و عشق و معرفت و دیگر راز و رمزهای صوفیانه ی شاعر دیده می شود همگی حاکی اززهد و معرفت و عرفان نظامی می باشد .

چله نشینی 
 

«صوفیان به مصداق حدیث قدسی (خمرت طینه آدم بیدی اربعین صباحاً )
که آدم را زاده چهل صبح و چهل صباح می دانستند چهل روز به خلوت و عبادت و مجاهدت جهت تهذیب و تزکیه نفس و دل می نشستند». (1) ونظامی هم در سیر و سلوک خود از چله نشینی غافل نبوده است و به رضایت های چهل روزه عرفا پرداخته و جسمش را از نفسانیات محبوس و زندانی کرده است .

 

یک کف پست تو به صحرای عشق
برگ چهل روزه تماشای عشق (2)

جسمت را پاک تر از جان کنی 
چونکه چهل روز به زندان کنی (3)

و با توجه به ابیاتش در چهل سالگی پنجاه چهله گرفته و پنجاه بار در خلوتهای چهل روزه نشسته و از خوردن و آشامیدن دست کشیده ،به ذکر خدا مشغول بوده است.

درتوحید زن کاوازه داری 
چرا رسم مغان را تازه داری(4)

چهله چهل گشت و خلوت هزار
به بزم آمدن دور باشد ز کار(5)

 

راز داری
 

یکی از شرایط سالک در طی طریق آن است که هر راز وسری که بر دل وی گشوده شود آن را فاش نکند. وبه مصداق حدیث ( من عرف الله کل لسانه) نباید هیچ یک از مشاهدات خود را در شهود بر ملاء کند که در صورت هویدا کردن اسرار همچون حلاج سرش به چوبه دار می رود.

 

درصفتت گنگ فرو مانده ایم 
من عرف الله فرو خوانده ایم (6)

زان نکنم با تو در خنده باز
تا ز زبان برنپرد مرغ راز

گرزدل این راز نه بیرون شود
دل نهم آن را که دلم خون شود

غنچه که جان پرده این راز کرد 
چشمه خون شد چو دهن باز کرد(7)

مرگ اختیاری (موتوا قبل ان تموتوا)
سالکان به کشتن تن خاکی ،مرغ روح را رهایی بخشیده و معراج می دهند و نظامی دراکثر منظومه ها به این صفت سالکان و عارفان اشاره می کند.

خاک تب آرنده به تابوت بخش
آتش تابنده به یاقوت بخش(8)

همان به کاین نصیحت یاد گیریم 
که پیش از مرگ یک نوبت بمیریم

ز جان کسی کندن جان برد خواهد
که پیش از دادن جان مرد خواهد

نمانی گر بمانی خو بگیری
بمیران خویشتن را تا نمیری(9)

در هوایی کز آن فسرده شوی
پیش از آن زنده شو که مرده شوی(10)

 

ترک خود پرستی
 

نظامی خود پرستی و خود خواهی را آفت راه عرفان و خداشناسی می داند ویقین دارد که خود پرست،خدا پرست نیست.

 

نه هرکه ایزد پرست ایزد پرستد
چو خود را قبله سازد خود پر ستد

ز خود برگشتن است ایزد پرستی
ندارد روز با شب هم نشینی

خدا ازعابدان آن را گزیند
که در راه خدا خود را نبیند

نظامی جام وصل آنگه کنی نوش
که بر یادش کنی خود را فراموش(11)

جهد برآن کن که وفا را شوی
خود نپرستی و خدا را شوی(12)

و درجای دیگر درباره خود شکستن و تواضع گوید:

آینه آن روز که گیری به دست
خود شکستن آن روز،مشو خود پرست(13)

آینه چون عکس تو بنمود راست
خود شکن آینه شکستن خطاست(14)

 

رضا و خرسندی
 

صوفیان رضا را باب الله الاعظم می خوانند ونظامی توجه خاصی به آن نشان داده است.

 

هرکمری کان به رضا بسته شد
تا ابد از خدمت تن رسته شد

حرص ربا خواره ز محرومی است
تاج رضا بر سر محکومی است(15)

دل به خدایی نه و خورسندیی
اینت جداگانه خداوند یی(16)

 

جمع و تفرقه
 

این همه پروانه و دل شمع بود 
جمله پراکنده و دل جمع بود(17)

ستروحجاب

 

پرده برانداز وبرون آی فرد
گر منم آن پرده به هم در نورد(18)

همه حالات و صفات صوفیان و عارفان در جای جای اشعارش موج می زند وهمه اصطلاحات و رموزعرفان و تصوف در اشعارش نمایان است و حتی رد پای هفت وادی عرفان و سلوک که عطار در منطق الطیر برای سالکان طریقت جهت مبارزه با اژدهای نفس و وصال به حق ترسیم کرده است دراشعارش بوضوح قابل مشاهده است که بیتی ازنظامی مناسب هر وادی ذکر می کنیم:
 

دروادی طلب:

 

چنین زد مثل شاه گویندگان
که یابندگانند ،جویندگان(19)

در وادی عشق:

گراندیشه کنی از راه بینش
به عشق است ایستاده آفرینش(20)

در وادی معرفت:

خاطرش از معرفت آباد کن
گردنش از دام غم آزاد کن(21)

در وادی توحید:

خاک نظامی که به تایید اوست
مزرعه دانه توحید اوست

بنده نظامی که یکی گوی توست
در دو جهان خاک سرکوی توست(22)

 

در وادی استغنا:
 

وانکه عنان از دو جهان تافتند
قوت ز دریوزه دل یافتند(23)

 

در وادی حیرت:

غیرت ازاین پرده میانش گرفت
حیرت ازآن گوشه عنانش گرفت(24)

دروادی فقر وغنا:
گنج تو را فقر تو ویرانه بس
شمع تو را ظل تو پروانه بس(25)

آنکه ازفقر فخرداشت نه رنج
چه حدیثی است فقر و چندان گنج(26)

 

نتیجه:
 

با تامل و تعمق در احوال و آثار نظامی می توان چنین استنباط کرد که نظامی شاعری حکیم و عارفی خلوت نشین و انزوا طلب وتشنه و جویای شناخت ومعرفت اوصاف جمال الهی بود.معرفتی که از آبشخور دین وشرع آب خورده و پای وجای پای شریعت و سنت پیامبرگرامی «ص» نهاده است و بر اثر توجه به دل و تهذیب و تزکیه آن و ریاضت و خلوت ،مراتب سیر و سلوک و یقین را پشت سرگذاشته و با تمام قوت و استطاعت درصدد یافتن به معرفت الهی و عشق خداوندی بود تا اینکه از خودشناسی معرفت خداوند مطلق و مقام مشاهده وشهود نایل گشته است ودرخلوت شبانه،دلش را جام جهان بین و آیینه جمال خداوندی کرده است. وهمه راز و رمزهایی که در آثار واحوال شاعران عارف چون : سنایی، عراقی ،عطار، مولانا و حافظ شیرازی دیده می شود. در آثار نظامی بویژه در منظومه مخزن الاسرار تجلی یافته است و همین ویژگی و صفات را در ردیف بزرگترین شاعران عارف قرار می دهد.

پی نوشت ها :
 

* عضو هیات علمی واحد خوی
1-مبانی عرفان وتصوف ،دکترسجادی ، ص. 255
2-مخزن الاسرار ، ص 216.
3-همان ، ص340.
4-اندیشه های نظامی، دکتر ثروتیان، ص 63.
5- همان ، ص145.
6- مخزن الاسرار ، ص 170.
7- همان ، صص 420- 418.
8- همان ، ص 252.
9- خسرو و شیرین .
10- شرح مخزن الاسرار ، ص 85 (از هفت پیکر).
11- خسرو و شیرین، برات زنجانی ، ص8.
12- مخزن الاسرار ، ص 429.
13- همان ، ص369 .
14-همان ، ص 397.
15- همان ، ص 409.
16-همان ، ص 298.
17-همان ، ص 258.
18-مخزن الاسرار ، ص366.
19-شرفنامه ، ص 79.
20- خسرو و شیرین ، ص 43 .
21- مخزن الاسرار ، ص169.
22- همان ، ص169- 163.
23-همان ، ص253.
24-همان ، ص 184.
25-همان ، ص 199.
26- هفت پیکر ، ص 7.
 

منابع و مآخذ :
1-آیینه غیب (نظامی گنجوی )،دکتربهروز ثروتیان،انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی ، چاپ اول 1369.
2-اندیشه های نظامی ، دکتر بهروز ثروتیان، انتشارات آیدین ،چاپ اول 1376.
3- احوال و آثار و شرح مخزن الاسرار ، دکتربرات زنجانی ،انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ دوم ، 1370.
4- پیرگنجه ،درجستجوی ناکجا آباد ، دکتر عبد الحسین زرین کوب ، انتشارات سخن، 1374.
5-خسرو و شیرین،دکتربرات زنجانی، انتشارات دانشگاه تهران .
6- دیوان حافظ ، تصحیح محمد قزوینی و دکتر قاسم غنی ،انتشارات محمد ، 1367.
7- زندگی نظامی ، مجتبی برز آبادی فراهانی ،انتشارات فردوس، چاپ اول ، 1376.
8- شرح مخزن الاسرار ، دکتر بهروز ثروتیان،انتشارات برگ ، چاپ اول 1370.
9- کلیات خمسه حکیم نظامی ، به مقدمه پرفسورشبلی نعمانی ، به اهتمام . م. درویش ،انتشارات جاویدان 1366.
10- گنجینه حکمت در آثار نظامی ، دکتر منصورثروت ،انتشارات امیر کبیر ، چاپ اول ، 1370.
11- لیلی ومجنون ، دکتربرات زنجانی، انتشارات دانشگاه تهران .
12- مبانی عرفان و تصوف ، دکتر ضیاء الدین سجادی،انتشارات سمت ، چاپ ششم ، 1376.
13- مجموعه مقالات کنگره بین المللی نهمین سده تولد حکیم نظامی ، به اهتمام دکتر منصورثروت ،انتشارات دانشگاه تبریز ، 3 جلدی ، چاپ اول 1372.
14- مرصاد العباد (گزیده ) نجم الدین رازی ،دکترمحمد امین ،انتشارات توس ، چاپ پنجم 1372. 
نشریه پایگاه نور ،شماره 11.