کیمیای سعادت، ابوحامد، امام محمد غزالی طوسی، به کوشش حسین خدیو جم، انتشارات علمی و فرهنگی

اهمیت کتاب

کتابِ کیمیایِ سعادت چکیده ای است از کتابِ بزرگ احیاء علوم الدین با افزون و کاستی که می توان گفت: غزالی آن را با همان نظم و ترتیب با نثری روان و زیبا به زبانِ مادریِ خود نوشته است که دانشوران، آن را دایرة المعارف اسلامی و عرفانی به شمار آورده اند.

غزالی، این کتاب را در آخرین سال های قرنِ پنجمِ هجری نوشته است و اکنون حدود نهصد سال از عمر این اثرِ نفیس می گذرد. شگفت آن که مطالب این کتابِ نهصد ساله و نثرِ زیبایِ فارسی آن از جهاتِ بسیار، هنوز هم زنده و نغز و لطیف و زیباست.

در موردِ ارجمندای این کتاب گفته اند: شاید کمتر نویسنده ای از نوع وی بتوان یافت که سبکِ او تا این اندازه دقیق و در عینِ حال غنی باشد. تشبیه و تمثیل، کتاب های عمده او ـ هم چون احیاء علوم الدین و کیمیای سعادت ـ را در موجی از لطفِ بیانِ شاعرانه می شوید.

از این حیث، کیمیایِ سعادت که نمونه ای دلپذیر از نثرِ لطیفِ ساده فارسی را عرضه می کند، پیشروِ سبکِ بیانی است که در آثار عطار و مولوی به اوج می رسد.

تشبیهات و استعارات او که غالبا احوالِ انسانی را با احوالِ گُل و گیاه و سنگ و کوه و جانور مقایسه می کند، دنیای آثار غزالی را هم مثلِ جهانِ مثنوی دنیایی جلوه می کند که در آن گویی همه چیز روح دارد و همه چیز با انسان حرف می زند.

زندگی مؤلف

ابوحامد، امام محمدغزالی طوسی، در سال 450 ه . ق. در روستای طابرانِ طوس از مادر بزاد. کودکی و جوانی اش صرفِ دانش اندوزی و جهانگردی شد و در مرز چهل سالگی در انواع رشته های علوم اسلامی، سرآمدِ دانشورانِ روزگارِ خود گشت و نامش در سراسرِ جهانِ اسلامِ آن روزگار زبانزد همگان گردید.

غزالی با نوشته های عمیق و پرمغزِ خود به قالب انواع علوم اسلامی جانِ تازه ای دمید و در زمینه تصوف و عرفان، فلسفه و احکام، روان شناسی و اخلاق، نوآوری ها کرد.

وی از سی و نه سالگی به بعد برای تصفیه روح و نگارشِ ارزنده ترین آثار خود، مردم گریز شد و تا پایانِ عمر در گمنامی و گوشه نشینی به سر برد.

سرانجام در سال 505 ه . ق. پس از پنجاه و پنج سال زندگیِ پر ثمر، چراغ زندگی اش در زادگاهش فُرو مُرد. اما مشعل پرفروغ اندیشه اش در کنار آثار فراوان و ارزنده ای که از خود باقی گذاشته، هم چنان فروزان بر جای مانده و این فرو زندگی تا کیش مسلمانی بر جای باشد وز بان های تازی و پارسی پایدار، صاحبدلان را در مسایل دینی و اخلاقی و اجتماعی و ادبی روشنگرِ بسیاری از حقایق خواهد بود.

آثار غزالی

غزالی هم چون ارسطو از دانشوران بلند آوازه ای است که علاوه بر نوشته های اصلیِ خودش، با گذشتِ زمان، کتاب های فراوانِ دیگری به وی نسبت داده اند.

کتاب هایی که تعدادش شش برابر رقمی است که خودش دو سال پیش از مرگ در نامه ای که به سنجر نوشته یادآور شده است. آمیختنِ همین آثار فراوان با کتاب های اصلیِ او، کار پژوهش را بر اهلِ تحقیق چنان دشوار کرده که برای شناسایی درست از نادرست پژوهشگران را به معیار دقیق نیاز افتاده است.

تعدادی از این آثار عبارت است از:

1ـ مقاصدالفلاسفه 2ـ تهافت الفلاسفه 3ـ معیارالعقول 4ـ میزان العمل 5ـ احیاءعلوم الدین 6ـ بدایة الهدایه 7ـ جواهرالقرآن 8ـ کتاب الاربعین فی اصول الدین 9ـ کیمیای سعادت 10ـ زاد آخرت 11ـ مشکات الانوار 12ـ تلبیس ابلیس 13 ـ حقیقه القرآن 14 ـ نصیحة الملوک 15 ـ رسالة الاقطاب 16 ـ منهاج العابدین

چاپ های مختلف این کتاب

از این کتاب ارزشمند تا کنون چاپ های مختلفی صورت گرفته است، اما بهترین و دقیق ترین چاپ، توسط انتشارات علمی و فرهنگی و به اهتمام حسین خدیو جم صورت پذیرفته است.

در این چاپ، سعی شده است که از نسخه های نفیس کهن و دقیق بهره گرفته شود. مُصحّح محترم نیز پاورقی هایی بسیار عالمانه و قابل توجهی نگاشته اند که خواننده را در درکِ معانی و لطایف این کتاب رهنمون می شود.

در پایان نیز فهرستِ لغات و ترکیباتِ کتاب آمده است که نشان دهنده تبحّر غزالی در زبان فارسی و قدرت نویسندگی اوست.

ابواب و فصل های کتاب

این کتاب از یک مقدمه و چهار رکن تشکیل شده است.

مقدمه کتاب به چهار عنوان خودشناسی و خداشناسی و دنیاشناسی و آخرت شناسی تقسیم شده است و چهار رکن کتاب نیز عبارت است از عبادات، مُعاملات، مُهلکات، مُنجیات.

رکن اول = عبادات

درست کردن اعتقاد، به طلبِ علم مشغول شدن، طهارت، در نماز خواندن، زکات، روزه، حج کردن، قرآن خواندن، ذ کر و تسبیح، وردها و وقت عبادات و ...

رکن دوم = معاملات

آداب نان خوردن، آداب نکاح کردن، آداب کسب و تجارت، طلب حلال، صحبت خلق، عزلت، سفر، سماع و وجد، امر به معروف و نهی از منکر. ولایت داشتن و ...

رکن سوم = مهلکات

پیدا کردن ریاضت نفس و علاج خوی بد و به دست آوردنِ خوی خوب، آفات زبان، علاج بیماری خشم و حقد و حسد، در دوستی دنیا و بیماری طمع، اندر علاجِ بخل و حرصِ جمع کردنِ مال و....

رکن چهارم = مُنجیات

توبه و بیرون آمدن از مظالم، صبر و شکر، خوف و رجا، درویشی و زهد، صدق و اخلاص، محاسبه و مراتبه، تفکر توحید و توکل، محبت و شوق، ذکر مرگ و...

گزیده ای از متن کتاب

اگر خواهی که خود را بشناسی بدان که تو را که آفریده اند از دو چیز آفریده اند. یکی این کالبد ظاهر است که آن را تن گویند و وی را به چشمِ ظاهر بتوان دید و دیگر معنی باطن که آن را نفس گویند و جان گویند و دل گویند و آن را به بصیرت باطن بتوان شناخت و به چشمِ ظاهر نتوان دید.

و حقیقت تو آن معنیِ باطن است و هرچه جز این است، همه تبعِ اوست و لشکر و خدمتگار اوست و ما آن را نامْ دل خواهیم نهادن. و چون حدیث دل کنیم، بدان که این حقیقت را می خواهیم که گاه گاه آن را روح گویند و گاه گاه آن را نفس گویند.

و بدین دل نه آن گوشت پاره می خواهیم که در سینه نهاده است از جانبِ چپ که آن را قدری نباشد و آن ستوران و مرده را باشد و آن را به چشمِ ظاهر بتوان دید وهرچه بدین چشم بتوان دید از این عالم باشد که آن را عالم شهادت گویند و حقیقتِ دل از این عالم نیست و بدین عالم غربت آمده است و....