صدای پای آب ( هنجار گریزی چیست؟)
هنجارگریزی؛ از موضوعات مهم سبک شناسی جدید و نقد ادبی به حساب می آید. این
اصطلاح را نخستین بار گروهی از صورتگرایان چک، وضع کردند و منظور از آن
عدول از هنجار معمول و متعارف است. سبک شناسی، مبتنی برهمین اصل می باشد.
ساخت ادبی نیز ریشه در همین امر دارد؛ یعنی وقتی ما به یک سبک و ساخت جدید
می رسیم که تغییری در ساخت قبلی ایجاد شده باشد و این تغییر هم به نحوی
باشد که تنها به ساخت غیر دستوری محدود نگردد بلکه خود ابداع هنری محسوب
گردیده سبک خاصی را پدید آورد؛ هرچه این تغییر بیشتر باشد، امکان رهیافت به
سبک ویژه فراهم تر است. برای هنجار گریزی، انواع مختلفی را ذکر کرده اند
از جمله؛
1-هنجار گریزی آوایی: منظور از آن عدول از قواعد آوایی زبان معیار است. مانند این بیت مولوی که می گوید:
یک دهان داریم گویا همچو نی
یک دهان پنهانست در لب های وی
که پنهان است برخلاف قواعد معمول باید پنهانست تلفظ گردد.
2- هنجار گریزی زمانی: مقصود از آن واژه یا ساختاری است که در گذشته معمول
بوده ولی در زمان حاضر مورد استفاده واقع نمی شود ولی شاعر بار دیگر از آن
سود می برد و استفاده می کند مانند کلمات باژگونه و آبگینه در شعر احمد
شاملو:
غبار آلوده از جهان
تصویر باژگونه در آبگینه بی قرار
3- هنجارگریزی سبکی: مثلاً در متن واحد، زبان نوشتار به زبان گفتار تبدیل
گردد و بالعکس؛ مثل این قسمت از شعر شاملو که قسمت دوم آن، به زبان گفتار
تبدیل شده است:
عصر عظمت غول آسای عمارت ها
و دروغ
عصر رمه های عظیم گرسنگی
و وحشت بار ترین سکوت ها
هنگامی که گله های عظیم انسانی
به دهان کوره ها می رفت
و حالا اگه دلت بخواد
می تونی با یه فریاد
گلوتو پاره کنی
دیوارا از بُتُن مسلحن
4-هنجار گریزی گویشی: و آن عبارت است از آوردن واژه یاعبارتی از گویش خاص
(غیر از گویش معمول در زبان معیار) در شعر مثل این شعر نیما:
...زیر شماله می گذرد ده
جدار راه چیده شده است
با تن های زنان...
شماله از واژه های معمول در گویش خاص مازندران است و به معنای برافروختن چوب می باشد.
5-هنجار گریزی معنایی: و آن عبارت است از عدم رعایت قواعد معنایی حاکم بر
کیفییت همنشینی واژه ها در زبان معیار. چنانچه مولی می گوید:
ما نه مرغان هوا نه خانگی
دانهء ما دانهء بی دانگی
هرکبوتر می پرد زجانبی
وین کبوتر جانب بی جانبی
دانهء بی دانگی و جانب بی جانبی، از عبارت هایی اند که در زبان معمول فاقد معنا می باشند.
6- هنجار گریزی نحوی: وآن عدم رعایت قواعد نحوی درشعر می باشد. مثل این شعر از اخوان ثالث:
با چکاچاک مهیب تیغ ها مان تیز
غرش زهره دران کوس ها مان سهم
پرش خارا شکاف تیر هامان تند
در این جا قید و صفت، بعد از ضمیر ملکی قرار گرفته اند که خلاف قواعد نحوی می باشد.
7- هنجار گریزی نوشتاری: کلمه یا عبارت به نحوی نوشته شود که معنای دیگری
غیر از معنای معمول را در ذهن، متبادر سازد. مثل این نمونه از شعر حمید
مصدق:
... او بود
از روی نرده
خم شده
روی
ر
و
د...
طرز نوشتن رود خم شدن را می رساند
8- هنجار گریزی واژگانی: و آن عبارت است از اینکه برخلاف قواعد معمول واژه
سازی، واژهء جدید ساخته شود. مثل واژهء نفسدوده در این شعر از اخوان ثالث:
... با آن که شب شهر را دیگرهایی است
با ابرها و نفسدودهایش
تاریک و سرد و مه آلود کرده است....
