شکل شناسی داستان های شاهنامه

شکل شناسی «یامورفولوژی»علمی است که از ساختمان وشکل ظاهری موجودات زنده وغیرزنده بحث میکند.به کمک این علم میتوان افسانه هاواسطوره های ملت ها رابایکدیگرمقایسه کرد.

سرامی، قدمعلی.  ( 1383 ). درکتاب « از رنگ گل تا رنج خار» به شکل شناسی محتوای شاهنامه اعم از داستانها، نیمه داستانها، جنگ ها، نامه ها، فرمان ها، ازدواج، آیین و مراسم و... پرداخته است .شکل شناسی به عنوان شعبه ای از دستور زبان که اشکال واژه ها و قوانین حاکم بر ساخت های گرامری را بر می رسد . در ادبیات ، شکل شناسی عبارت از تحقیق در ساختار های آثار ادبی و شناسایی اشکال و گونه های آنهاست . هر گونه تقسیم بندی در ادبیات که بتواند آثار ادبی را بر اساس مشخصه هایی از یکدیگر متمایز کند از معقوله شکل شناسی است. این تقسیم بندی شامل ادبیات به عنوان یک کل ، نوع خاص از ادبیات ، شعبه ای ویژه از یک نوع و بالاخره یک اثر ادبی می تواند بود . در حقیقت شکل شناسی چیزی جز تجزیه ادبیات و تفکیک آثار ادبی از یکدیگر و سرانجام تفسیم یک اثر ادبی به اجزاء متشکله خویش نیست .وقتی سخن را به نظم و نثر تقسیم می کنیم و در هر یک از این دو جنس به انواع گوناگونی قایل می شویم و بعد در هر نوعی نیز گونه هایی متفاوت با یکدیگر را تشخیص می دهیم ، کار ما در حقیقت شکل شناسی سخن است . مثل سخن منظوم را به منظومه های غنایی ، حماسی ، تعلیمی ، و نمایشی بخش کرده ، سپس هر یک از این چهار نوع را در طبقات گوناگونی جای می دهیم . منظومه های غنایی را به عشقی ، وصفی ، عرفانی ، رثاییات، خمریات ، و ... منظومه های تعلیمی را به اخلاقی ، فلسفی ، دینی ، سیاسی ، و ... منظومه های نمایشی را به تراژدی ، کمدی ، درام ، و ... تقسیم می کنیم . همین طور وقتی سخن منظوم فارسی را از نظر قالب به غزل ، قصیده ، مثنوی ، ترجیع ، ترکیب بند ، مسمط ، و ... تقسیم می کنیم ، کارمان از مقوله شکل شناسی است . چون شعری در قالبی خاص مثلا قصیده را به اجزای متشکله آن قالب یعنی مطلع تغزل ، تخلص ، متن ، شریطه ، و مقطع تقسیم می کنیم ، باز به گونه ای شکل شناسی دست زده ایم . پیداست که کار شکل شناسی ادبیات به شکل به معنی و مفهوم فرم و قالب منحصر نیست و منظور از شکل در این صنف از پژوهش شکل شناسی ،  فرم و محتوا، ظاهر و باطن ، لفظ و معنی ، موضوع و مضمون و دیگر معقولات مندرج در آثار ادبی را در بر می گیرد . شکل شناسی هر دسته از آثار ادبی با دسته دیگر متفاوت است . آنچه در شکل شناسی آثار غنایی مطرح است با آنچه در شکل شناسی آثار حماسی اتفاق می افتد متفاوت خواهد بود ، همان گونه که بررسی یک داستان از این دیدگاه با یک شعر تعلیمی فرق دارد بنابراین به حسب اینکه چه نوع اثری را مورد مطالعه شکل شناسی قرار می دهیم کارمان دگرگون خواهد بود .

مطالعه شکل شناسی داستان و ادبیات داستانی چگونه می تواند شود ؟ برای این کار نخست باید نوعیت داستان های مورد بررسی خویش را مشخص کنیم که بزمی اند یا رزمی اند ، فلسفی اند یا عرفانی ، اساطیری اند یا تاریخی ، تخیلی اند یا واقع گرا و ...

سپس باید به اجزائی که از آنها ترکیب شده اند تجزیه اشان کنیم و به مقایسه و مقابله اجزاء متناظر با یکدیگر بپردازیم . مشابهت ها و مباینت هایشان را دریابیم و دلایل قوت و ضعف هر یک را پیدا کنیم .

هر داستان قابل تفکیک به عناصر و اجزاء زیرین است .

 

1.       گفتارها

2.       کردارها

3.       پندارها

4.       قهرمانان

5.       زمان

6.       مکان

7.       آرایه ها

8.       شیوه نقل

9.       شگردها و مناسبات اجزاءبا یکدیگر

10.   منطق حاکم بر مناسبات کردارها و قهرمانان 

 

هر یک از اجزاء بالا نیز به نوبه خود در چهره های گوناگونی ارائه می شوند .

-         گفت و شنود (دیالوگ)

-         سخن گفتن قهرمانان با خویش (مونولوگ)

-         پرسش و پاسخ

-         مناظره

-         رایزنی گروهی با یکدیگر

-         نیایش

-         رجز خوانی

-         سخنرانی

-         پیامگزاری

-         نامه نگاری

-         مرثیه خوانی

-         اندرزگویی

-         فرمان و گونه های احتمالی دیگر باشد

قهرمانان داستان هم از دیدگاه های مختلف قابل طبقه بندی توانند بود و می توان آنها را مثلا به گونه های

-         طبیعی

-         مابعد الطبیعی

 یا به طبقات اجتماعی شان

-         شاهان و شاهزادگان

-         پهلوانان

-         موبدان

-         وزیران

-         افراد عادی و غیره...

داستان در حقیقت تجسم جامعه انسانی است خواه اشخاص آن آدمیان واقعی باشند ، خواه موجودات مابعد الطبیعی از قبیل دیوان ، پریان ، عفریتها ، فرشتگان و شیاطین ، خواه جانوران چون اسب و سرو باشند و خواه موجودات بیجانی از قبیل کوه ، سنگ ، چشمه ، ابر، باد و ... در تمام این موارد مناسبات میان اشخاص داستان مناسباتی انسانی است . کوه و سنگ و پرنده و درخت در داستان شخصیت انسانی به خود می گیرد چرا که داستان پرداز به مدد آنها و با تمهید مناسبات و مرابطات انسانی میانشان در کار باز گفتن ذهنیتی انسانی برای همنوعان خویش است . وقتی گوینده ، شنونده ، نویسنده ، و خواننده داستان همه انسان اند پیداست که قهرمانان داستان از هر سنخ که باشند ، دارای شخصیتی انسانی خواهند بود .بنابراین از نظر شکل شناسی همه قهرمان داستان به شمار می آیند و گفتار و کردار آنان ، گفتار داستان و کردار داستان است .

تنها تفاوتی که در میان است این خواهد بود که داستان پرداز چگونه شخصیتی را برای بازگفت چگونه سخنی یا انجام چگونه عملی و بالاخره انتقال چه پیام و درونمایه ای به کار گرفته است .

شکل شناسی قوانین حاکم برجوامع داستان ها (منطق) ،روابط متقابل و پیوندهای میان افراد این جوامع (شگردها و مناسبات اجزاء با یکدیگر ) و بالاخره جهت گیری ها و آرمان های این جوامع (درونمایه ها و پندارها ) را مورد بررسی و تحقیق قرار می دهد پیدا ست که او به داستان به عنوان مجموعه ای اندام وار (ارگانیک) که تمام اجزاء آن در عین حال که هر کدام وظیفه ای مشخص و اختصاصی را انجام می دهند ، در زشت و زیبای سرنوشت یکدیگر تأثیر انکار ناپذیر خواهند داشت می نگرد و تجزیه داستان موجب غفلت او از کلیت ترکیبی آن نخواهد شد در شکل شناسی داستان تنها به شباهت ظاهری عناصر و اجزاء نگریسته نمی شود چه بسا دو رویداد در دو داستان در ظاهر شباهتی با هم ندارند اما از نظر این شیوه پژوهشی شکلی یگانه اند . در ادبیات حماسی بعضی از فولکلوریک ملل و اقوام مختلف متجاوز از هشتاد افسانه می یابیم که در پاره ای از آنها شناسایی میان پدر و پسر به موقع واقع می شود ولی در پاره ای دیگر همانند داستان رستم و سهراب شاهنامه ، پس از آنکه کار از کار می گذرد بازشناسی صورت می پذیرد .ظاهر قضیه چنین می نماید که میان این دو دسته از داستان ها تفاوتی جوهری وجود دارد حال آنکه حقیقت اتحاد شکلی است و در هر دو گروه حرکت از پنهان بودن هویت قهرمانان از یکدیگر به سوی آشکارشدن است . در شاهنامه به دو داستان عاشقانه که در آنها عشق حرام مایه اصلی حوادث است و یکی به دوران حماسی و دیگری به عهد تاریخی تعلق دارند باز می خوریم . به دلیل تباین ظاهری رویدادهای اصلی این دو داستان کمتر متوجه هویت یکسان آنها شده اند . داستان سودابه و سیاوش و شیرین و شیرویه را می گویم مایه اصلی هر دو داستان عشق میان فرزند و نامادری است اما به دلیل آنکه عاشق داستان اولی در دومی معشوق و معشوق داستان دومی در اولی عاشق واقع شده است ، دو داستان به هم شبیه نمی نمایند اما وقتی میان دو حالت را تشابه بدانیم درمی یابیم که حماسه پرداز با جابجاکردن موقعیت قهرمانان ، یک داستان عشقی را به دو گونه متفاوت و ممتاز به تصویر کشیده است . 

به هرحال همان گونه که دانش مورفولوژی جانوری ما را از یگانگی بال و دست ،شش و اندام های همسان دیگری که در جانداران نمودهای متباینی دارند آگاه می سازد شکل شناسی داستان نیز می تواند ما را به کشف همسانی ها و هماهنگی ها در چهره گوناگونی ها و ناهم رنگی ها توانا کند . چه بسا وجود درون مایه مشترک میان دو داستان به مدد تحقیقات بعدی ما را به ابشخور یگانه آنها رهنمون آید .

اجزاء داستان

1.       گفتارها

الف) مقدمه داستان : سی و یک بیت نخستین حکم مقدمه ای برای داستان را داراست و فردوسی طی آن موضوعات زیر را طرح می کند : - نحوه نقل داستان را توضیح می دهد . – عزم خود را به پایان دادن به کار سرودن شاهنامه ، در صورت وفا کردن عمر اعلام می کند . – سلطان محمود را می ستاید .- از ناداری و پیری و روزگار ناخوش خویش سخن می گوید . – موضوع های کلی شاهنامه را می شمارد . – انگیزه های سه گانه خویش از سرودن شاهنامه را که آمرزش خداوند ، خوشنامی پس از مرگ و دریافت دستمزد از پادشاه وقت است طرح می کند . – نقل داستان را از زبان پیر دانش پژه می آغازد .

ب) گفت و شنود ها : گفت و شنود شغاد و کابل خدای که طی آن دو قهرمان ، کشتن رستم را به مدد نیرنگ جنگ ساختگی با یکدیگر و قهر کردن شغاد و رفتن به زابل و کشاندن رستم به کابل ، می بسیجند . برای تحقق این منظور به بروز و ظهور پلان های چون : ج) پیش بینی ، د) نیایش ، ه) پیام دادن ، و) زنهار خواهی و پوزش ، ز) وصف ، ح) بیان تقاضا ، ط) خبر دادن ، ی) نوحه سرایی ، یا) اندرزگویی و وصیت ، یب ) نتیجه گیری های شاعر از داستان ،

2.       کردارها ، 3. پندارها ، 4. قهرمانان، 5. 6. زمان و مکان ،7. آرایه ها ، 8. شیوه نقل ، 9. شگردها و مناسبات اجزاء با یکدیگر ، 10. منطق داستان

البته، هر کدام از این اجزاءیادشده در شکل شناسی سمر نیرنگ شغاد و کابل خدای اجزای دارد که بنابه پرهیز از اطناب در کلام از شرح و ذکر آن تبری می جویم . چراکه شکل شناسی فن تازه ای نیست؛ اولین بار ارسطو نخستین کسی است که مسئله تقسیم بندی ادبیات به انواع مختلف را بر اساس ویژگی های آثار ادبی پیش کشیده و به بیان عوامل مفارق آنها از یکدیگر پرداخته است .وی در فن شعر از ادبیات حماسی ، ادبیات نمایشی و به گونه ای غیر صریح از ادبیات غنایی سخن گفته است . ارسطو در فن شعر ، کار تجزیه آثار ادبی به عناصر و اجزاء متشکله آنها را به صورتی جدی آغاز کرده است وی در تراژدی وجود شش جزء متمایز و متفاوت را مورد توجه قرار داده است و ماهیت تراژدی را به ترکیب شش چیز ملزوم نموده اند و آن شش چیز عبارتند از : افسانه مضمون ، سیرت ، گفتار ، اندیشه ، منظر نمایش و آواز .

ارسطو در مقایسه ادبیات حماسی و نمایشی در همانندیهایشان می گوید : حماسه یک نوع تقلید است که بوسیله وزن از احوال و اطوار مردمان بزرگ انجام می شود و اختلاف آن با تراژدی از این بابت است که همواره وزن واحدی دارد و شیوه بیان آن نیز بر خلاف تراژدی نقل و روایت است همچنین از نظر طول مدت نیز بین این دو تفاوت است چون تراژدی سعی دارد که تا ممکن است به مدت یک دوره آفتاب محدود بماند و یا اندکی از آن تجاوز کند در صورتی که حماسه از لحاظ زمان محدود نیست پس بین آنها تفاوت است هر جند در آغاز حال شاعران نه در تراژدی مقید به زمان بودند و نه در حماسه بدان تقیدی داشتند لکن اجزاء و عناصری که در ترکیب این دو فن داخل است بعضی بین هر دو مشترک است و برخی مخصوص تراژدی است . از این رو هر کس بتواند در تراژدی بین نیک و بد آن فرق بگذارد در حماسه نیز می تواند نیک و بد را بشناسد و فرق بگذارد چون عناصر و اجزائی که در حماسه هست در تراژدی هم موجود است در صورتی که همه اجزاء تراژدی در حماسه وجود ندارد . او وجود حادثه ای ترسناک یا شفقت برانگیز را برای داستان و تراژدی ضروری دانسته است . می گوید کشتن دشمن در داستان ترس و شفقت را بر نمی انگیزد اما اگر برادری برادر خود یا پسری پدر خود را بکشد یا مادرفرزند و فرزند مادر را هلاک کند البته موجب انگیزش ترس و شفقت می شود . ارسطو حوادث را از نظر درجه آگاهی قهرمان نسبت به آنها به سه منظر تقسیم بندی می کند. اول؛ آنها که قهرمان آگاهانه به انجامش دست می یازد ؛ دوم ؛   آنها که انجامش ناآگاهانه از او سر می زند و سوم؛ آنها که قبل از انجامشان قهرمان به گونه ای به خطرناک بودنشان پی می برد و از انجامشان خودداری می ورزد .

داستان و غیر داستان در شاهنامه

شاهنامه حماسه است حماسه از نظر شکل شناسی نوعی خاص ازادبیات است حماسه التقاطی از انواع ادبیات است هر چند بخش اصلی آن از جنبه داستانی نیرومندی برخوردار است . در حماسه ملی ایران علاوه بر داستان های پهلوانی ، داستان های عاشقانه ، داستان های غنایی و شاعرانه ، افسانه های عامیانه ، داستان های عرفانی و ... به چشم می خورد . بخش بزرگی از شاهنامه جنبه تعلیمی قوی دارد و شاعر در طی آن مسائل گوناگونی فلسفی ، اخلاقی ، سیاسی ، اجتماعی را از زبان شاهان ، موبدان ، بخردان ، و دیگر قهرمانان  به میان آورده است . ابیات تعلیمی شاهنامه گرچه در سرتاسر این منظومه به صورت پراکنده در قالب پرسش و پاسخ های طولانی ، مناظرات ، سخنرانی شاهان به هنگام جلوس بر تخت شاهی و تاجگذاری جای گرفته است . از سوی به نمونه های از ادبیات وصفی نظیر وصف تخت طاقدیس و شرح تفصیلی تاریخچه  دگر گونیهایی که به خود تا عصر پرویز دیده است . وصف بزرگی خسرو پرویز یا وصف شگفتیهایی که پهلوانان و شاهان در طی طریقشان به آنها برخورد می کرده اند یا وصف تفصیلی هدایا و باژ و ساوی که شاهان دست نشانده برای دربار ایران می فرستاده اند شاهنامه از دیدگاه مضمون و محتوای و معنی با انواع ادبیات حتی مدحی و رثایی و دینی نیز برخوردار است با این وجود شاهنامه در زمره ادبیات حماسی است زیرا اکثریت دالستان ها و مندرجات آن جنبه حماسی دارد یعنی گویای مفاخر قومی ،یاد آورگذشته های ملی و مبین چند و چون عناصر فرهنگ دیرین سرزمین ماست و بخش های  غنایی، عرفانی، عشقی، تعلیمی، و وصفی شاهنامه همه در خدمت همین مقصد و کارگزار همین منظوراند . مرابطات همه بخش ها شاهنامه از این قرار است :

1.       زندگی قهرمانان با داستان های حماسی پیوند دارند و خواننده با مطالعه آنها چهره آنان را روشنتر خواهند یافت .

2.       درونمایه های داستان های حماسی را تفسیر می کنند و باعث می شوند تا خواننده و شنونده در دریافت پیام های اصلی شاهنامه توانایی بیشتری حاصل کند و در عین حال آنها را بیشتر در ضمیر خویش استقراربخشد .

3.       این بخش ها زمینه های اجتماعی ، سیاسی، فرهنگی ، فلسفیمحیطی را که داستان های حماسی در آن اتقاق افتاده است ، در اندیشه مخاطب صراحت می بخشند و باعث می شوند که او در عین مطالعه داستان های حماسی با ایران باستان یعنی زمان و مکان در هم آمیخته داستان ها آشنایی دقیقتر پیدا کند .

4.       در عین حال این بخش ها حالت انتراکت در تئاتر را دارند و برای خواننده فرصتی برای تنفس در فضا و هوای دیگری توانند بود .

5.        فردوسی اثر خویش را به خاطر دل خویش و ایجاد غرور در هموطنان خویش که در اثر تسلط چهار صد ساله بیگانگان (ترکان و تازیان) بر سرزمین ابا و اجدادیشان به نوعی از خود بیگانگی اجتماعی وسیع و دامنه دار خو کرده بودند ، آفرید . آهنگ وی آن نبود که آنان را با نقل داستان های پهلوانی سرگرم کند که می خواست تمام عوامل مجد و عظمت باستان و عناصر افتخارآفرین فرهنگ گذشته ایران را فرایاد آنان آورد ، این بود که به مدد بخش های یاد شده حماسه خویش را به صورت اثری جامع الاطراف در آورد .

6.       او کتاب خویش را به منظور نشان دادن خواری و حقارت حاکمان روزگار و نمودن راه و رسم بهتر مملکت داری به آنان پی افکند . لذا ، چنین کتابی نمی توانست از بخش های تعلیمی خصوصاٌ از توقیعات شاهان ، فرمان ها، سخنرانی ها و گفت و شنود هاشان خالی بماند حتی گاهی استاد طوس بعد از ختم این گونه سخنان مستقیماًشاه معاصر خویش محمود را مخاطب قرار داده و به صراحت گفته است که این ها را در شاهنامه برای آموزش دادن به تو و امثال تو و عبرت گرفتن تان جای داده ام . ارشارات وی در باب شیوه پادشاهی اردشیر و اندرزهای شاعر در خلال این بخش در واقع خطاب به سلطان غزنوی است که می گوید :

زدانا سخن بشنو ای شهریار   جهان را بر این گونه آباد دار

چو خواهی که آزاد باشی زرنج            بی آزار و بی رنج آگنده گنج

بی آزاری زیردستان گزین     بیابی زهر کس به داد آفرین ( ج7،ص179،ب426-428 )

مجموعه رویدادها در شاهنامه را می توان به سه دسته تقسیم کرد :

1.       مجموعه رویدادها ی که فاقد کیفیات داستانی اند ( ناداستان ها)

2.       مجموعه رویدادها ی که در آنها پاره ای از عناصر داستانی به چشم می خورد( نیمه داستان ها)

3.       داستان ها

1.       ناداستان ها : شاهنامه به چهل و هشت دوره پادشاهی تقسیم شده است که هر کدام مجموعه ای از اتفاقات روی می دهد کوتاه ترین این مجموعه ها مجموعه هایی است که این جمله قصار را که در تبین تاریخ گفته اند : زادند ، رنج بردند و مردند ، تداعی می کند . در این مجموعه ها پادشاهی تاج بر سر می نهد ، به بیان برنامه هایش می پردازد زمانی را فرمان می راند و سرانجام می میرد . گاهی نیز شامل جنگ یا حادثه ای از این دست نیز می شوند .

2.       نیمه داستان ها : در عهد بعضی از شاهان بنا به مندرجات شاهنامه ، رویدادهایی به وقوع می پیوندند که به تنهائی دارای کیفیت یا کیفیاتی داستانی اند اما چون همه مشخصات داستان را در بر ندارند .

3.       داستان ها : داستان پرداخت نظیره ای از زندگی فردی و اجتماعی آدمیان ، در قالب کلمات است ، خواه به نظم و خواه به نثر . همان گونه که زندگی فردی و اجتماعی آدمیان آمیزه کردارها و گفتارها و پندارهاست . داستان ترکیب این عناصر با یکدیگر است . همان طور که عناصر سه گانه فوق در زندگی با قانونمندی خاص به هم جوش خورده اند در داستان نیز ناگزیر ، پیوند این عناصر از منطقی ویژهه پیروی می کند به همان طوری که زندگی در گذار وقوع می یابد داستان ناچار در زمان و مکان تحقق پیدا می کند و سرانجام همان گونه که زندگی انسانی بی وجود انسان ها مقدور و میسور نمی تواند بود . بنابراین هر داستانی از آمیزش قلمروهای زیر و تأثیر و تأثر آنها در یکدیگر پدید می آید :

1.       کردار و تبلور آن در گفتار و پندار

2.       منطق و قوانین حاکم برکردار

3.       محیط

4.       قهرمان

و داستان ها در این مقال (شاهنانه) عبارتند از : 1. اساطیری 2. پهلوانی 3.  تاریخی 4.عامیانه 5.رزمی 6.عاشقانه 7.شاعرانه 8. عارفانه 9. سیاسی10. اجتماعی 11. اخلاقی 12. فلسفی 13.واقع نما، رمزی 14.  غم انگیز 15. شاد 16. غم انگیز  شاد  17. هفت خوان ها .