شارحان پارسی بر آثار ابن عربی

در دوره‌های تاریخی و علمی متفاوت افرادی مختلف با دیدگاه‌های گوناگون  به نقد و یا حاشیه و شرح متنی یا کتابی می پردازند که در طی قرن‌های مختلف مورد استقبال قرار گرفته است.

آثار عرفانی ابن‏ عربی از جمله کتاب‌هایی است که بیشترین توجه را برای شرح و تعلیقه برخوردار بوده است. چنانکه عده‌ای از شارحان فصوص عقاید ابن عربی را به صورت کتاب هایی مستقل با شرح و توضیحات به رشته تحریر درآورده اند. در میان آثار عرفانی ابن‏ عربی، کتاب فصوص ‏الحکم از ویژگی‏های خاصی برخوردار است. این اثر بسیاری از ظرافت های معارف دینی و اسرار و رموز عرفان نظری را بیان نموده است و تأثیر غیرقابل انکاری در سیر اندیشه معنوی مسلمانان نهاده و سال‏های متمادی در مجامع علمی از مهم‏ترین کتب درسی در عرفان نظری به شمار آمده است.

 

بر این اثر بی‏ نظیر بالغ بر 112 شرح به عربی و فارسی و ترکی نوشته‏ اند و تمامی این نسخ در کتابخانه ‏های کشور اسلامی ترکیه نگهداری می‏شود .

برخی نیز گفته‏اند: 150 شرح بر فصوص الحکم نوشته شده که 130 شرح را ایرانیان نوشته‏اند .

 قدیمی‏ترین شرح فارسی فصوص که می‏شناسیم ظاهرا نصوص الخصوص فی ترجمه‏ الفصوص نوشته بابا رکن‏الدین شیرازی است و جدیدترین آنها شرح فارسی استاد حسن‏زاده آملی است به نام مُمدّ الهمم .

ذکر چند تن از معروف‏ترین شارحان فارسی ابن ‏عربی، به ترتیب تاریخ:

صدرالدین محمدبن اسحاق قونوی (متوفای 673 ق): وی شاگرد برازنده، خلیفه و نماینده برجسته عرفان ابن‏ عربی در مشرق زمین بوده است. وی به ترویج عرفان و شرح و تدریس کتاب‏هایش همت گماشته و بی‏شک، رواج و اشاعه عرفان ابن ‏عربی در شرق به همت او تحقق یافته و مباحث مهم فصوص‏ الحکم را شرح کرده است. شهید مطهّری در این‏باره می‏گوید: «کتاب‏های اصیل عرفا از صدرالدین قونوی است؛ او شارح خوب افکار محیی ‏الدین است.» وی «تبصرة المبتدی» و «المفاوضات» را به زبان فارسی تألیف کرد که همه در شرح و بیان و تقریر و تحقیق عرفان استادش ابن‏ عربی است.

فخرالدین ابراهیم همدانی، مشهور به عراقی (م 688 ق): وی از شاگردان قونوی و از پیروان ابن‏ عربی بوده و به استفاده و تحریر و تقریر عرفان وی اشتغال داشته است. کتاب لمعات که در واقع، خلاصه فصوص‏ الحکم می‏باشد، از اوست. وی با تألیف این کتاب، اصول و اسرار عرفان ابن ‏عربی، به ویژه اصل «وحدت وجود» را، به زبان نظم و نثر پارسی درآورده است.

-        سعیدالدین محمد فَرغانی (متوفای 695 ق): او اهل فَرغانه از بلاد ماوراءالنهر و از عارفان بزرگ و بنام عصر خود و از پیروان و شارحان مکتب ابن‏عربی است که در محضر صدرالدین قونوی درس خواند و در فهم اصول عرفان ابن‏عربی به مقام والایی نایل آمد و نقش ‏الفصوص را شرح کرد و تائیه ابن‏ فارض را به دو زبان پارسی و تازی به ترتیب به نام‏های مشارق‏ الدّراری الزهر فی کشف حقائق نظم‏ الدّرر و منتهی‏ المدارک شرح کرده است.

عزیزالدین نَسَفی (قرن هفتم ق): او عارفی است که به وحدت وجودی معتقد بوده و از اصطلاحات ابن‏ عربی آگاهی کامل داشته است. به احتمال قوی، اصطلاح «انسان کامل» را از وی آموخته و به کار برده و در مجموعه‏ ای از رسالاتش که آنها را الانسان الکامل نامیده، به ذکر اوصاف انسان کامل پرداخته است.

-         رکن ‏الدین مسعود، معروف به بابا رکنا (متوفای 769 ق): وی نخست در سال‏های 739ـ743 شرحی مفصّل همراه با دو مقدّمه بر فصوص‏ الحکم به نام نصوص الخصوص فی ترجمة الفصوص نوشت؛ ولی چون در برخی از مواضع آن، نوشته خود را کافی ندید، شرحی دیگر به نام معلوم‏الخصوص من مفهوم الفصوص نگاشت. گفته شده است: بسیاری از معاصران از آن مطّلع نیستند . برخی اعتقاد دارند: این شرح که به فارسی نگارش یافته، از جمله شرح‏های خوب و معتبر است .

امیر سید علی همدانی (714ـ786ق): او به آرای ابن ‏عربی تعلّق خاطر پیدا کرد و بخصوص در بحث «وحدت وجود» به سخنان او توجه بسیار داشت و در برخی از رساله ‏هایش مانند رساله وجودیه از ابن‏ عربی متأثر است. وی فصوص‏ الحکم را به فارسی شرح کرد و نام آن را حل الفصوص گذاشت.

شیخ محمود شبستری:  شیخ محمود از شخصیت های عارف بنام قرون هفت وهشت هجری است که آثار او به شدت متأثر از اندیشه های  ابن عربی ست او بخش زیادی از عمر خود را صرف تحقیق و تدقیق  درفصوص الحکم و فتوحات مکیه ابن عربی  نمود وگلشن راز  او جلوه ای از اندیشه های  ابن عربی  است که در عالی ترین مضامین نظم فارسی تشریح گردیده و حاوی نکات اصلی همه عقاید اهل طریقت به شیوه ی محیی الدین است و در ابیاتی زیبا و آسمانی سروده شده که میراث مشترک همه ی فارسی زبانان گشته است و در پاکستان و در میان مسلمانان هند نیز بسیار مشهور است. خود او در مورد مطالعه  موشکافانه اش  در مورد کتب محی الدین می گوید :

از فتوحات  و از فصوص حِکَم                هیچ نگذاشتم ز بیش و ز کم

خواجه محمّد پارسا (متوفای 822 ق): وی اهل بخارا بوده و در طریقه نقشبندی سلوک داشته است. برخی را عقیده بر آن است شرح او که به زبان فارسی نگارش یافته در بعضی عبارات فصوص ‏الحکم از حدّ ترجمه‏ ای سلیس و بلیغ تجاوز نمی‏کند.

شاه نعمت‏اللّه ولی کرمانی (متوفای 834 ق): با اینکه وی صاحب طریقتی معروف است، پیرو ابن‏ عربی، ناشر افکار و شارح آثار وی بوده است. در کتب و رسالاتش از وی با تعظیم و تکریم نام برده، او را قطب‏ المحققین، امام ‏الموحدین، و محی‏ الملة والدین خوانده است.

تاج‏الدین حسین خوارزمی (مقتول 839 ق): وی از محققان عمیق و اندیشه ‏ور و شاعر و نویسنده صاحب سبک و ذوق است. ارباب کتب رجال، یازده اثر از او معرفی کرده‏ اند که از آن جمله شرح فصوص‏ الحکم به زبان فارسی است.

نورالدین عبدالرحمان جامی (812ـ898 ق): وی که در علوم نقلی و عقلی جامع بوده و از شاعران پرمایه، نویسندگان پرکار، و عارفان پرشور و شوق وحدت وجودی است، از پیروان و شیفتگان عرفان ابن‏ عربی به شمار می‏ آید که شرحی به نام نقد النصوص بر کتاب نقش ‏الفصوص ابن‏عربی نوشته است.

شارحان و مدرّسان معاصر

امام خمینی حکیم الهی و عارف ربّانی قدس ‏سره نیز یکی از شارحان و صاحب‏نظران اندیشه‏های عرفانی شیخ اکبر به شمار می‏آید. ایشان در طول هفت سال مهم‏ ترین متون عرفان نظری و عرفان عملی، از جمله شرح فصوص‏ الحکم و مصباح ‏الانس و منازل ‏السائرین را از استاد خود، آیت اللّه شاه‏ آبادی فرا گرفت.

محمد حسین فاضل تونی در 28 محرم 1288 قمری در تون (طبس) دیده به جهان گشود.

کتاب‌های مفتاح‌الغیب و اسفار و فصوص‌الحکم را نزد آقا میرزاهاشم اشکوری تلمذ نمود.

مرحوم فاضل تونی در دفاع از ابن عربی جمله بسیار زیبائی آورده است

او می‌گوید: «مخالفین ابن‌عربی بر آنچه خود از کلام وی فهمیده‌اند ایراد کرده‌اند نه برآنچه که او دانسته و گفته است».

 

زاهد ظاهرپرست از حال ما آگاه نیست           در حق ما هرچه گوید جای هیچ اکراه نیست

عارف و حکیم الهی آیت‏اللّه جوادی آملی (متولد 1312 ش) یک دوره کامل شرح فصوص الحکم قیصری را در طی مدت پنج سال، از سال 1360 برای برخی از طلّاب برجسته حوزه علمیه قم تدریس کرده است. حاصل آن جلسات، 518 حلقه نوار درسی ضبط شده است که پس از استخراج مکتوب شده و جلد نخست آن به نام شرح خصوص‏الکلم فی معانی فصوص‏الحکم معروف شد. گفته شده است: این شرح که مفصّل‏ترین شروح موجود است و به زبان فارسی می‏باشد.

-        آیت ‏اللّه حسن‏ زاده آملی (متولد 1307 ش) نیز فصوص‏الحکم محی ‏الدین را شرح نموده و به چاپ رسانده است. همچنین وی طی سالیان درازی چند دوره کامل شرح فصوص‏الحکم قیصری را تدریس کرده است . ایشان فصوص‏الحکم شیخ اکبر را به فارسی شرح کرده و آن را ممدّالهِمَم در شرح فصوص‏الحکم نامیده که به طبع رسیده است.

آیت ‏اللّه حسن‏زاده آملی با ابتکاری بدیع، به عنوان مستدرک و متمّمِ کتاب فصوص‏الحکم شیخ اکبر، یک فص به نام فص حکمة عصمتیة فی کلمة فاطمیة به آن افزوده که در رساله‏ای نگارش یافته و چاپ و منتشر شده است. رساله مذکور توسط یکی از شاگردان ایشان به فارسی ترجمه و چاپ گردیده است.

   دکتر عبدالرضا مظاهری شرح نقش الفصوص، محی الدین ابن عربی، را به رشته تحریر درآورده است.

  شرح دکتر موحد بر کتاب فصوص : دکتر محمدعلی موحد از جمله چهره‌های نامی حوزه تاریخ و عرفان و حکمت ایرانی اسلامی است. شرح دکتر موحد بر کتاب فصوص دیباچه‌ای 120 صفحه ای دارد که رساله‌ای مفصل و کامل درباره جایگاه ابن عربی ،کتاب فصوص و نیز اندیشه‌های وی است و خواننده را در فهم دقیق ‌تر مفاهیم کلیدی کتاب یاری می‌رساند.

از آن جمله کتاب های ارزشمندی که باید یاد کرد، کتاب ارزشمند هدایة‏الامم یا شرح کبیر فصوص‏الحکم اثر مفید آقای غلامحسین رضانژاد است.

آقای سید جلال‏الدین آشتیانی (1382ـ 1304ش) عرفان‏ پژوه بزرگ در شرح، تحقیق، تدریس و ترویج آثار عرفانی شیخ‏اکبر محیی‏الدین و شارحان مکتب او گام های استواری را برداشته اند.

ایشان با همت بلند و کم ‏نظیر خود، به تنهایی بسیاری از آثار عرفانی و از جمله آثار ابن‏عربی را إحیا نموده و نشر داده است؛ از جمله: شرح مبسوط مقدّمه قیصری بر فصوص‏الحکم، شرح فصوص‏الحکم مؤیدالدین جندی، شرح فصوص‏الحکم قیصری با حواشی متعدد استادان فن، شرح بر رسائل قیصری، تحقیق و تعلیق بر تفسیر سوره حمد صدرالدین قونوی، مقدّمه بر نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص جامی، تحقیق و تعلیق بر نصوص صدرالدین قونوی، تحقیق و تعلیق بر مشارق الدراری فرغانی، تصحیح و تعلیق بر مشرع‏الخصوص الی معانی النصوص علی‏بن احمد، شرح و تعلیق مبسوط بر تمهیدالقواعد ابن ترکه، شرح و تعلیق و مقدّمه بر مصباح‏الهدایه امام خمینی.

البته اینها غیر از آثار فلسفی ایشان و تنها شمّه‏ای از آثار گرانقدر عرفانی این حکیم فرزانه است که در پرتو عنایات حضرت ثامن‏الحجج علی‏بن موسی الرّضا علیه‏السّلام و در شهر مقدّس مشهد به ثمر رسیده است. 

منابع :

1 –  آشتیانى سید جلال‏الدین/ شرح مقدمه قیصرى بر فصوص‏الحکم

2 -  الهامى  داود /  داورى‏هاى متضاد درباره محیى‏الدین عربى  

3 -  پارسا خواجه محمّد / شرح فصوص‏الحکم تهران

4 – جامى عبدالرحمان / نفحات الانس

5 – جهانگیرى محسن / محیى‏الدین ابن‏عربى چهره برجسته عرفان اسلامى

6- حسن‏زاده آملى  حسن / شرح فص حکمة عصمتیة فى کلمة فاطمیة

7 -  حسن‏زاده آملى حسن / عرفان و حکمت متعالیه

8-  حسن‏زاده آملى حسن / گنجینه گوهر روان

9- خوارزمی  حسین /  شرح فصوص الحکم /  تحقیق حسن زاده آملی

10-  دائره‏المعارف تشیّع/ زیرنظر غلامعلى حدّاد عادل

11 - شیمل آنِ ماری / ابعاد عرفانی اسلام / دکتر عبدالرّحیم گواهی

12 -  گولپینارلى عبدالباقى / مولویه به بعد از مولانا/  ترجمه توفیق

13 -  مرتضى مطهّرى/  شرح مبسوط منظومه

14 - مطهری مرتضی / کلیات علوم اسلامی  ج 2 ( کلام – عرفان – حکمت عملی)

15 – موحد علی و همراهی صمد موحد/ شرح فصوص الحکم ابن عربی

16 – مظاهری  عبد الرضا / ماهنامه - اطلاعات حکمت و معرفت /شماره 5

17 -  نجیب مایل هروى/ رسائل ابن‏عربى

18 -  نجیب مایل هروى/ شرح فصوص الحکم خوارزمى

نکوئی - فاطمه

۱۳۸۹